Wierny przyjaciel Napoleona

Napoleon Bonaparte był uzdolniony matematycznie i interesował się naukami ścisłymi. W chwilach wolnych od polityki i wojaczki lubił otaczać się uczonymi. W 1797 roku został nawet wybrany na członka Instytutu Francji – taką nazwę nosiła wtedy Akademia Nauk w Paryżu. Akademikami wprowadzającymi go do tego gremium byli matematyk i astronom Pierre Simon Laplace i chemik Claude Louis Berthollet, którzy zostali jego wiernymi przyjaciółmi.

Claude Louis Berthollet urodził się 9 grudnia 1748 roku w miasteczku Talloires w pobliżu Annecy, w ówczesnym Księstwie Sabaudzkim, części Królestwa Sardynii. Był szóstym dzieckiem notariusza Louisa i jego żony Philiberte Donier. Uczył się w szkole w pobliskim Annecy, potem w Chambéry. Następnie rozpoczął studia medyczne na Uniwersytecie Turyńskim i w 1770 roku uzyskał dyplom lekarza.

Cztery lata później postanowił przenieść się do Paryża. Rodzina odmówiła mu wsparcia finansowego, ale na szczęście dzięki protekcji lekarza genewskiego Théodore’a Tronchina został prywatnym lekarzem żony księcia Orleanu Ludwika Filipa. Kiedy okazało się, że jego dyplom z Turynu nie jest uznawany w Paryżu, zaczął chodzić na wykłady, także z dziedziny chemii, i starać się o dyplom lekarza tutejszego uniwersytetu. W 1779 roku otrzymał doktorat na podstawie rozprawy o leczniczych własnościach mleka, przez które przepuszczano rtęć. Uzyskał także obywatelstwo francuskie.

Szybko osiągnął sukcesy w badaniach chemicznych. Pierwszy użył chloru do wybielania tkanin. Przepuszczając w swoim paryskim laboratorium przy nadbrzeżu Javel w Paryżu chlor przez roztwór węglanu sodu, wyprodukował nowoczesny wybielacz, znany jako Eau de Javel (Woda Javel). Udało mu się rozłożyć amoniak na jego składowe pierwiastki: wodór i azot. Wytworzył chlorek potasu znany teraz jako sól Bertholleta.

Berthollet chciał w spokoju prowadzić badania, toteż cierpiał z powodu rewolucji francuskiej. Przeniósł się z Paryża na przedmieście Aulnay, kupił tam dom i zorganizował prywatne laboratorium. Ale kolejne rządy rewolucyjne wciągały go do rozmaitych komitetów. Działał w komisji zajmującej się mennicą, w komitecie nowych miar i wag, komisji rolnictwa i sztuki. W listopadzie 1794 roku wybrano go na stanowisko profesora chemii w École Normale w Paryżu. Potem wraz z Gaspardem Monge’em organizował École Polytechnique.

W 1798 roku Napoleon, wtedy jeszcze generał, postanowił podbić Egipt. Poprosił Bertholleta o zorganizowanie Komitetu Sztuk i Nauk, który miał dołączyć do armii w trakcie wyprawy. W komitecie liczącym około 150 artystów, inżynierów i uczonych znaleźli się obok Bertholleta i Monge’a między innymi fizyk Jean Baptiste Fourier, mineralog Déodat Sylvain de Dolomieu, fizyk Étienne Louis Malus i przyrodnik Étienne Saint-Hilaire. Napoleon utworzył zaraz w Kairze Instytut Egipski, wzorowany na Instytucie Francji, i mianował jego pierwszym prezesem Monge’a, a sam zrobił się jego zastępcą. Kolejnym prezesem Instytutu Egipskiego został Berthollet.

Podczas pobytu w Egipcie zbadał Wadi an-Natrun, zapadlisko z jeziorami, których brzegi pokrywa gruba warstwa uwodnionego węglanu sodu. Zrozumiał mechanizm formowania się tego związku, co wpłynęło na jego poglądy na temat reakcji między substancjami chemicznymi. Opisał to w 1803 roku w swym najważniejszym dziele „Essai de statique chimique”.

Kiedy kampania egipska przybrała niedobry obrót, Napoleon postanowił wrócić w tajemnicy do Francji z garstką najbardziej zaufanych ludzi, w tym Bertholletem i Monge’em. Udało mu się prześlizgnąć przez blokadę floty angielskiej. Dowództwo armii francuskiej pozostałej w Egipcie objął generał Jean Baptiste Kléber. Po powrocie do Francji uczeni prowadzący badania w Egipcie opisali swe wyniki w 23 opasłych tomach. Napoleon obsypał wielu z nich nagrodami i tytułami. Berthollet i Monge otrzymali tytuły hrabiów i zostali senatorami. Opracowując swój herb, Berthollet polecił, aby znalazła się w nim podobizna jego psa jako symbolu wierności i przyjaźni.

Sprzedał dom w Aulnay i kupił posiadłość w Arcueil, gdzie urządził laboratorium chemiczne. W jego sąsiedztwie zamieszkał Laplace. W organizowanych przez nich dyskusjach naukowych brali udział wybitni uczeni, jak Jean Baptiste Biot, Joseph Louis Gay-Lussac, Louis Thénard, Augustin de Candolle. Tworzyli oni nieformalne koło Société d’Arcueil i publikowali ważne wyniki badań dotyczące chemii i fizyki.

W 1788 roku Berthollet ożenił się z Marie Marguerite Baur. Dwa lata później urodził się ich jedyny syn Amédée Barthélémy, który zmarł w 1811 roku z powodu zatrucia tlenkiem węgla.

Bertholllet zmarł w Arcueil 6 listopada 1822 roku na sepsę wskutek złego leczenia dokuczliwego wrzodu. Upamiętniają go ulice w Paryżu i innych miastach, pomnik w Annecy i asteroida 12750.