Rosomaki zdobywają świat

Populacja rosomaków – dużych drapieżników, największych w Europie przedstawicieli rodziny łasicowatych – szybko odradza się na Półwyspie Skandynawskim. Te zwierzęta preferujące klimat polarny i umiarkowanie chłodny półkuli północnej, są skryte, sprytne i zwinne, świetnie pływają i wspinają się po drzewach. Mimo to zostały niemal doszczętnie wybite w XX w., zarówno w Ameryce Północnej, jak i w Eurazji. Niewielka populacja przetrwała m.in. w górach Półwyspu Skandynawskiego, na pograniczu Norwegii i Szwecji. I to ona właśnie była przedmiotem badań, których optymistyczne wyniki opublikował właśnie „PNAS”. Ich autorzy twierdzą, że w ciągu ostatniej dekady rosomaki ze Skandynawii coraz śmielej opuszczają swoje dzikie górskie azyle, w których przetrwały zagładę, i pojawiają się na terenach leśnych, także tych częściowo zmienionych przez ludzi, mimo że wcześniej tajga nie była ich ulubionym siedliskiem. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Miasta nie do życia

Listę miast na naszym kontynencie, w których mieszkańców najsilniej uderzy wzrost temperatur w najbliższych dekadach, otwiera Barcelona. Na kolejnych miejscach są: Rzym, Neapol, Madryt, Mediolan i Ateny. Pierwszą dziesiątkę zamykają Bukareszt i Genua. Autorzy badań, które publikuje dziś „Nature Medicine”, prognozują, że do końca tego wieku klimat przyczyni się do 2,3 mln dodatkowych zgonów w ponad 800 europejskich miastach objętych analizą. Przyczyną będą długotrwałe fale gorąca, które będą stanowiły olbrzymie wyzwanie dla osób starszych i cierpiących na choroby układu oddechowego lub mają problemy z krążeniem. Najgorzej będzie w strefie śródziemnomorskiej i na Bałkanach. Badacze podkreślają, że ok. 70 proc. tych zgonów można byłoby uniknąć, gdyby ludzkości udało się utrzymać wzrost średniej rocznej temperatury na Ziemi poniżej 2 st. C, licząc od początku epoki przemysłowej. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Kapucynki w szkole życia

Bardziej tolerancyjne kapucynki szybciej nabywają nowe umiejętności, w tym te kluczowe do przetrwania – wykazali brytyjscy i brazylijscy uczeni na łamach PNAS. Zanim jednak popadniemy w zachwyt nad korzyściami płynącymi z postawy tych małp, wyjaśnijmy, że badaczom chodziło tu o tzw. tolerancję społeczną, czyli o zdolność do akceptowania fizycznej i przestrzennej bliskości innego osobnika. Ponieważ kapucynki uczą się przede wszystkim poprzez obserwację, nic więc dziwnego w tym, że lepszymi uczniami są te, które przebywają częściej i bliżej innych członków stada. Dzięki temu szybciej np. rozłupują trudne do otworzenia orzechy. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Szybki dron

Autonomicznego drona o nazwie SUPER (safety-assured high-speed aerial robot, co można przetłumaczyć jako szybki dron z systemem bezpieczeństwa) skonstruowali inżynierowie z University of Hong Kong. Potrafi on nawigować w nieznanym terenie z wieloma przeszkodami (np. lesie), poruszając się z prędkością ponad 70 km/h. Wykorzystuje m.in. czujnik LiDAR do mapowania terenu w promieniu 70 m oraz stosuje specjalną strategię planowania trasy. Może także śledzić biegnącą osobę w zalesionym terenie, nawet przy słabym oświetleniu. O tym ważnym osiągnięciu w rozwoju autonomicznych robotów latających, który może usprawnić akcje poszukiwawczo-ratownicze, informuje najnowsze wydanie „Science Robotics”. (mr) Ilustracja: Demonstracja umiejętności SUPER. (i) Loty z dużą prędkością; (ii) unikanie przewodów elektrycznych; (iii) nawigacja w środowisku; (iv) loty w nocy.

Najstarsze ślady

Przez lata uważano, że najstarszym dowodem obecności ludzi w Eurazji są szczątki odkryte w Dmanisi w Gruzji, datowane na ok. 1,8 mln lat. Tymczasem na stanowisku archeologicznym w dolinie rzeki Olteț w Rumunii, naukowcy odkryli liczne kości zwierząt noszące ślady nacięć, które zinterpretowano jako efekty obróbki przez homininów. Datowanie znaleziska metodą uranowo-ołowiową wykazało, że osady w Grăunceanu mają co najmniej 1,95 mln lat. Odkrycie wpisuje się w szerszą debatę o tym, kiedy i w jaki sposób homininy opuściły Afrykę. Wcześniejsze badania sugerowały, że rozprzestrzenianie się ludzi było stopniowe i powolne. Jednak nowe dowody z różnych stanowisk w Eurazji wskazują, że proces ten mógł być bardziej złożony i obejmować liczne fale migracyjne.

21 dni to tak naprawdę prawie rok

„Dietetycy jej nienawidzą, znalazła jeden prosty sposób, by w zaledwie 21 dni zmienić swoje szkodliwe nawyki” – kto nigdy nie natknął się na tego typu hasło reklamowe? Zwykle oferuje się w nim jakąś aplikację, płatny webinar, e-booka albo inny produkt czy usługę, które mają przekonać użytkownika do sportu, zdrowego żywienia, wstawania o 5 rano lub produktywnej pracy przez 12 godzin dziennie. Niestety, te rozwiązania mają bardzo niewiele wspólnego z wiedzą naukową. W dodatku niedawne badania, przeprowadzone przez uczonych z University of South Australia, wykazały, że 21 dni to zdecydowanie za mało, by wyrobić sobie jakiś zdrowy nawyk, np. żywieniowy. Z przeprowadzonej przez badaczy analizy wynika, że nawet przy założeniu pomyślnego przebiegu, nowe przyzwyczajenia zaczynają się formować przeciętnie po 59–66 dniach. Aby na dobre zagościły w czyimś życiu, czyli się ugruntowały, potrzeba jeszcze więcej czasu – nawet 335 dni. (mat)

Jaki nos lepiej czuje?

Które rasy psów są najlepsze do pracy węchowej, np. do wykrywania i wyszukiwania materiałów wybuchowych, narkotyków czy innych śladów zapachowych? Te, które mają długą kufę, obszerną jamę nosową, a więc i dużą powierzchnię nabłonka węchowego – brzmi intuicyjna odpowiedź, powielana przez lata przez różne źródła. Ale czy na pewno? Autorzy pracy, która ukazała się na łamach „Science Advances”, postanowili sprawdzić, czy cechy anatomiczne, zwłaszcza te związane z budową czaszki, faktycznie przekładają się znacząco na przypisywane poszczególnym rasom umiejętności. Z ich analiz wynika, że nie. To, czy pies jest długopyski, czy krótkopyski, nie wydaje się mieć istotnego wpływu na jego „funkcjonalność”. Odpowiedni trening sprawia, że wszystkie rasy osiągają zbliżone wyniki w pracach, które zwykliśmy wiązać z poszczególnymi cechami anatomicznymi – podają autorzy.  I dodają, że predyspozycje behawioralne psa mogą być znacznie ważniejsze niż budowa jego ciała. (mat)

Smacznego, orko

Wątróbka żarłacza białego w „sosie” z wód oceanicznych – zdaje się, że to jedna z ulubionych potraw orek. Wynika to z pracy opublikowanej na łamach „Ecology and Evolution”. Te morskie ssaki polują bowiem na rekiny tylko po to, by pożywić się ich wątrobą. W tym celu zabijają lub ogłuszają ofiarę, a następnie dokonują charakterystycznego rozcięcia podbrzusza i – jak to ujęto w publikacji – przeprowadzają ekstrakcję.   Wcześniej notowano już orki polujące na różne gatunki rekinów, a także pożywiające się ich narządami. Jednak doniesienia dotyczące żerowania tych ssaków na żarłaczu białym pochodziły z innych regionów świata – z okolic Kalifornii oraz Południowej Afryki. Dotychczasowe doniesienia nie były też tak niepodważalne jak to obecne. Wtedy rozpoznawano atak orki jedynie po kształcie i typie zadanych ran, teraz przeprowadzono analizę genetyczną rany rekina i wykryto obecność DNA orek w jego tkankach.   Nowa publikacja jest istotna również dlatego, że potwierdza wcześniejsze przypuszczenia – taktyka polowania na rekiny (w tym żarłacze) jest powszechna wśród orek na całym świecie. Nie jest jedynie elementem lokalnych kultur tych zwierząt. (mat)

Najstarszy zapis runiczny

W Svingerud w Norwegii archeolodzy odkryli najstarszy zapis runiczny wykonany na kamieniu. Powstał on między 50 r. p.n.e. a 275 r. n.e. Kamień rozbito na kawałki, a potem fragmenty umieszczono w różnych grobach, co sugeruje zarówno jego ceremonialne, jak i użytkowe znaczenie. Odkrycie to dostarcza cennych informacji na temat wczesnego użycia pisma runicznego.

Po wodzie pływa...

Czy T-rex kiedykolwiek widział kaczkę? To oczywiście niemożliwe, ponieważ pierwsze blaszkodziobe pojawiły się na Ziemi w górnym paleocenie, czyli kilka milionów lat po wyginięciu tych najbardziej rozpoznawalnych drapieżnych dinozaurów. Ale gdyby tyranozaur znalazł się w odpowiednim miejscu, mógłby spotkać bliskich krewnych współczesnych kaczek i gęsi – wodne ptaki z gatunku Vegavis iaai. Niemal kompletną czaszkę tego zwierzęcia, datowaną na ok. 69–68 mln lat, znaleźli właśnie uczeni z USA i Australii. Analiza, którą przeprowadzili, wykazała, że ptak ten miał rozwinięte mięśnie szczękowe oraz szpiczasty dziób. V. iaai był więc prawdopodobnie ptakiem nurkującym i polującym na morskie zwierzęta. (mat)

Labrety w policzkach u dzieci

30 tys. lat temu już dziesięciolatki nosiły labrety w policzkach – tak wynika z badania szkieletów paleolitycznych z Europy Środkowej. Ich zęby od strony policzków są bowiem w wielu przypadkach nienaturalnie starte. Dziwne, płaskie plamy u żyjących na Morawach przedstawicieli kultury pawłoskiej znano od dawna. Ostatnio jednak John Willman z Uniwersytetu w Coimbrze w Portugalii stwierdził, że mogły je powodować ozdoby w policzkach, które stanowiły sygnał przynależności danej osoby do grupy. Pomysł niezły, ale na razie wśród bogatych znalezisk tej kultury nie natrafiono na żadne przedmioty, które mogłyby być labretami. Pomysłodawca sugeruje ponowne przejrzenie znalezisk, bo niewykluczone, że wykonywano je z kości lub z kamienia.

Demencję można opóźnić

Izolacja społeczna i poczucie samotności zwiększają ryzyko wielu schorzeń, a także przyspieszają wystąpienie objawów demencyjnych będących następstwem procesów starzenia się. O tych związkach – pomiędzy relacjami międzyludzkimi a zdrowiem, w tym zdrowiem mózgu – wiadomo już od dawna. Neurolodzy z chicagowskiego Rush University Medical Center postanowili jednak zmierzyć i przedstawić te dane w możliwie najprostszy sposób – tak, aby ustalić, jak w praktyce życie społeczne przekłada się na opóźnienie demencji. Bazując na danych 2 tys. seniorów, wykazali, że podejmowanie częstych aktywności społecznych (przynajmniej raz w tygodniu, a najlepiej jeszcze częściej) może opóźnić wystąpienie demencji nawet o 5 lat. Co badacze zaliczyli do „aktywności społecznych”? Na przykład, odwiedziny u znajomych, wspólną wycieczkę, grę w bingo, grupowe oglądanie wydarzeń sportowych, wizytę w restauracji czy wolontariat. (mat)

Droga do świata powyżej 1,5 st. C została otwarta

Rok 2024 r., w którym średnia temperatura globalna pierwszy raz podniosła się o ponad 1,5 st. C w porównaniu z początkiem epoki przemysłowej, może być początkiem długotrwałego trendu klimatycznego – informują autorzy dwóch badań opublikowanych w „Nature” i „Nature Climae Change”. Naukowcy w swojej analizie odwołują się do danych meteorologicznych z XX w. Twierdzą, że moment, w którym w ubiegłym stuleciu był pokonywany jakiś próg klimatyczny, niemal zawsze okazywał się „jaskółką” zapowiadającą trwałą zmianę. Nawet jeśli później w niektórych latach temperatury spadały, to średnia roczna wyliczona dla kolejnych dwóch dekad przeważnie wypadała powyżej progu. Zakładając, że ta wykryta przez badaczy prawidłowość ujawni się i teraz, można uznać, że już żyjemy w świecie cieplejszym o 1,5 st. C, aniżeli półtora wieku temu. Choć warto zastrzec, że formalnie stanie się tak dopiero wtedy, gdy przez dziesięć kolejnych lat temperatura globalna nie zjedzie poniżej tej wartości. Seria ta, według prognoz klimatologów, zacznie się pod koniec tej dekady lub na początku kolejnej. Niemniej szlaban na autostradzie do cieplejszego świata zapewne został podniesiony w ubiegłym roku. (hold)

Zalety Deep Research

OpenAI wprowadziło nowe płatne narzędzie o nazwie Deep Research. Jego zadaniem jest wyszukiwanie informacji z wielu źródeł internetowych, a następnie tworzenie z nich spójnego podsumowania. To idealne narzędzie do przygotowywania raportów, recenzji, sprawozdań, przeglądów literaturowych i innych tego typu dokumentów. Przeprowadzono już wiele testów nad jego wydajnością, a eksperci ocenili jakość wygenerowanych przez nie treści wyżej niż tych przygotowanych przez człowieka. OpenAI planuje rozwijać Deep Research – chce np. zapewnić mu dostęp do informacji płatnych. (trt)

Wzrost poziomu nienawiści

Po przejęciu przez Elona Muska w 2022 r. Twittera, czyli obecnie X, poziom mowy nienawiści wzrósł na tej platformie społecznościowej o ok. 50 proc. – piszą naukowcy na łamach najnowszego wydania „PLOS ONE”. Chodzi o przyrost homofobicznych, transfobicznych i rasistowskich treści. Ponadto liczba „polubień” postów zawierających mowę nienawiści skoczyła w górę aż o 70 proc. Nie zmniejszyła się też, wbrew zapewnieniom firmy, liczba botów działających na X. Dlatego naukowcy postulują skuteczniejszą moderację treści publikowanych przez użytkowników platformy. (mr)

„Pandemiczne pieski” wciąż mają swoje domy

W czasie koronawirusowych lockdownów zaczęto masowo adoptować tzw. pandemiczne pieski (pandemic puppies), czyli zwierzęta, które miały złagodzić poczucie osamotnienia w czasie izolacji, pracy zdalnej itp. Część ekspertów wyrażała wtedy zaniepokojenie, że ta tendencja może później skutkować lawinowymi porzuceniami podopiecznych. Autorzy pracy opublikowanej na łamach PLOS ONE postanowili sprawdzić, czy rzeczywiście tak się stało. Ich analiza wykazała, że nie – 98 proc. psów adoptowanych w czasie pandemii nadal przebywa ze swoimi opiekunami. Uczeni zidentyfikowali jednak inny problem. Odkryli, że osoby, które zdecydowały się na pupila w czasie izolacji, a więc zrobiły to dość impulsywnie, odczuwają teraz znacznie większe obciążenie związane z posiadaniem psa, niż opiekunowie z grupy kontrolnej. To oznacza, że „pandemiczne pieski” są albo bardziej wymagające i problematyczne (np. wykazują większy lęk separacyjny, mają większe skłonności do niszczenia przedmiotów), albo są subiektywnie gorzej oceniane przez opiekunów, którzy zdecydowali się na nie pod wpływem chwili. (mat)

Odnóża rawki biją i nie cierpią

Rawki błazen, potocznie nazywane krewetkami modliszkowymi (niepoprawnie, ponieważ rawki i krewetki to nie to samo, choć jedne i drugie należą do gromady pancerzowców) są znane ze swojego potężnego uderzenia. Potrafią nim rozbić pancerz skorupiaka czy muszlę mięczaka. A jednak ich własne odnóża są odporne na niszczące oddziaływanie ciosu. Autorzy pracy opublikowanej na łamach „Science” wykazali, że „pięści” rawki zawdzięczają swoją niezwykłą wytrzymałość warstwowym wzorom pokrywającym kończyny. Blokują one selektywnie wibracje generowane podczas ataku, a zatem działają jak tarcza chroniąca przed falami uderzeniowymi. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Twarz zmienna razy osiem

Jak najlepiej ukryć swoją twarz? To oczywiste: użyć maski. A gdyby ta maska miała możliwość zmieniania kształtu? Toż to kamuflaż doskonały! Grupa naukowców z Chin wzięła to zagadnienie na warsztat i z użyciem kilku nowoczesnych materiałów zaprojektowali elastyczną maskę, która jest w stanie przyjąć osiem różnych form. Dzięki miękkim włóknom i systemowi płynów może zmieniać kształt, a włókna grzewcze umożliwiają zmianę koloru. Maska została przetestowana przez ludzi, jest wygodna i łatwo się ją zakłada. Technika jest iście futurystyczna, ma wprawdzie kilka ograniczeń i bolączek (do zmiany kształtu wykorzystuje m.in. gaz amoniakalny, który może być szkodliwy), jest jednak fascynującym wynalazkiem. (trt) Zdjęcie: Kadr z filmu „Fantomas” (reż. André Hunebelle, 1964 r.)/IMDB

E-skóra: monitoruje i sama się naprawia

Elektronika cienkowarstwowa to technologia, która nadal jest bardziej na etapie badań i rozwoju niż komercyjnych produktów, jednak jej możliwości są tak fantazyjne, że trudno nie ulec jej urokowi. Cienkie jak kartka papieru układy elektroniczne pokrywające ludzkie ciało i monitorujące stan zdrowia to wizja możliwa do spełnienia, ale jest jeszcze wiele problemów do rozwiązania. Kluczowy to stabilność. Każdy użytkownik smartfona wie, jak delikatna jest dziś elektronika, a brak obudowy raczej nie pomaga. Dlatego naukowcy z Terasaki Institute for Biomedical Innovation w USA zaproponowali system samoregenerującej się E-skóry. Jej bazę stanowi włóknina poliuretanowa, wypełniona przewodzącymi nanowłóknami srebra oraz kilkoma aktywnymi chemicznie związkami. W przypadku uszkodzenia – np. przecięcia – włókniny, chemiczne składniki tworzą nowe wiązania, a łańcuchy polimerowe przemieszczają się w miejsce defektu i następuje samoczynna regeneracja. Badania wykazały, że nareperowana E-skóra nie traci nawet zdolności przewodzenia prądu i nadal nadaje się do prowadzenia pomiarów elektrofizjologicznych.

AI gra w „Bleeding Edge”

Czy sztuczna inteligencja stanie się współtwórcą gier komputerowych? Tygodnik „Nature” publikuje artykuł naukowców z Microsoftu, którzy stworzyli innowacyjny program WHAM (World and Human Action Model). Projektuje on nowe poziomy „Bleeding Edge”, czyli sieciowej gry, w której dwie czteroosobowe drużyny walczą ze sobą, korzystając z unikatowych umiejętności poszczególnych postaci. WHAM został wytrenowany na danych z siedmiu lat rozgrywek ludzi, dzięki czemu „zrozumiał” mechanikę gry. Na tej podstawie generuje różnorodne, trójwymiarowe jej przestrzenie, które projektanci mogą następnie modyfikować. Naukowcy sugerują, że podobne podejście mogłoby zostać zastosowane do innych gier, podkreślając jednocześnie, że WHAM ma być narzędziem wspierającym pracę projektantów, a nie ich zamiennikiem. (mr) Ilustracja: mat. pras.

Drobiny plastiku fruną wysoko

Naukowcy zwrócili się o pomoc do amatorów wspinaczek górskich, aby ci pomogli im w zebraniu próbek śniegu i lodu w Alpach. Celem projektu było zmierzenie, ile nanoplastiku, czyli najmniejszych drobin zanieczyszczeń z tworzyw sztucznych, dociera w rejony gór położone powyżej 3 tys. m n.p.m. Nanoplastik jest tak mały, że po dostaniu się do organizmu człowieka bez trudu przenika do jego naczyń krwionośnych, docierając nimi do wszystkich narządów i tkanek. Na prośbę badaczy grupa alpinistów pokonała klasyczną drogę wysokogórską wiodącą z Chamonix we Francji do Zermatt w Szwajcarii, pobierając próbki w 14 lokalizacjach. Obecność nanoplastikowych drobin stwierdzono w pięciu. Ich głównym źródłem, jak wykazały szczegółowe analizy, był… Ocean Atlantycki. Naukowcy byli zaskoczeni tym odkryciem. Ich pracę publikuje czasopismo „Scientific Reports”. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Gdzie koreański książę piechotą chodził

Pozostałości kilku wychodków, z których korzystano 1300 lat temu, odkryli w kompleksie pałacowym w stolicy państwa Silla (dziś Gyeongju) archelolodzy. Jedna była imponująca: miała system odprowadzania nieczystości do pobliskiej rzeki. Przypuszcza się więc, że korzystał z niej sam książę koronny. Ta najstarsza spłukiwana toaleta znaleziona na terenie Korei, nie działała tak jak współczesne – spłukiwało się ją, wlewając wodę z jakiegoś pojemnika. Było to zapewne zadaniem służących władcy. (ak) Zdjęcie: Kim Gyeong Yeol/Korean Heritage Service

Debiut regularnej prognozy od AI

Również prognozę opracowaną przez sztuczną inteligencję będzie teraz publikowało na swojej stronie Europejskie Centrum Prognoz Średnioterminowych (ECMWF) – jeden z głównych ośrodków synoptycznych na świecie. ECMWF słynie z przygotowywania bardzo precyzyjnych prognoz dwutygodniowych wykorzystujących tradycyjne modele numeryczne, czyli takie, które przewidują przyszłość, opierając się na równaniach matematycznych opisujących rozmaite właściwości fizyczne atmosfery. Punktem wyjścia w takich obliczeniach są aktualne dane meteorologiczne pochodzące z całego świata. Finansowany przez 35 krajów europejskich instytut, którego główna siedziba znajduje się w Reading w Wielkiej Brytanii, dysponuje olbrzymią bazą takich danych (te akurat przechowywane są w Bolonii) oraz potężnymi komputerami rozwiązującymi równania. Okazuje się jednak, że coraz lepiej z prognozowaniem pogody radzi sobie sztuczna inteligencja. Nie potrzebuje do tego równań, ale jak największej ilości danych pomiarowych z przeszłości, na których jest szkolona podczas kolejnych sesji treningowych. Właśnie w ten sposób w ECMWF stworzony został program o nazwie Artificial Intelligence Forecasting System (AIFS), który – jak twierdzą jego twórcy – lepiej od tradycyjnych modeli potrafi przewidywać niektóre zjawiska, na przykład zachowania cyklonów tropikalnych. Jest przy tym szybszy i zużywa tysiące razy mniej prądu. Dlatego uznano, że nadeszła pora, aby AI zadebiutowała na stałe w domenie publicznej.

Czarnobyl znów dla ludzi?

W Strefie Wykluczenia, stworzonej po katastrofie elektrowni atomowej w zachodniej Ukrainie i obejmującej 2600 km2, nadal obowiązuje zakaz osiedlania się. W wyniku napromieniowania u niektórych miejscowych zwierząt pojawiły się mutacje genetyczne – np. rzekotka wschodnia (Hyla orientalis) zmieniła barwę z zielonej na czarną. Jak twierdzą jednak niektórzy badacze, w tym Germán Orizaola z Universidad de Oviedo, zmiany te nie skróciły życia i nie pogorszyły stanu zdrowia tych zwierząt, a do dziś 90% najgroźniejszych substancji promieniotwórczych uległo już rozkładowi. Można więc zacząć rozważać możliwość powrotu na te tereny ludzi. Orizaola apeluje jednak, by strefę tę na zawsze pozostawić dziką – jako pamiątkę katastrofy oraz poligon badawczy. (ks, WiŻ) Zdjęcie: Shutterstock

Wodospady jak katapulty dla metanu

Wody rzek skrywają związek chemiczny, którego obecność wpływa na efekt cieplarniany. Powstaje on głównie w wyniku mikrobiologicznego rozkładu materii organicznej osiadającej na dnie. Badania wodospadów zachodniej części stanu Nowy Jork ujawniają, że te dynamiczne formacje są niczym naturalne katapulty – przyspieszają wyrzut gazu. Podczas gdy w spokojnych odcinkach rzek metan może ulegać tlenowej oksydacji, gwałtowna turbulencja wody sprawia, że aż 88 ± 1% nadmiaru rozpuszczonego metanu zostaje błyskawicznie uwolnione do atmosfery. Kiedy woda w rzece płynie spokojnie, mikroorganizmy mają czas na przekształcenie metanu w mniej szkodliwe formy. Jednak gwałtowny jej spadek i intensywne mieszanie powodują, że naturalny filtr zostaje pominięty. W rezultacie to, co mogłoby zostać przetworzone, łączy się z powietrzem, zwiększając globalne emisje. (ji)

Wielki post przed milionami lat zakończył się życiem

Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło – tak w paru słowach można podsumować badania, które publikuje czasopismo „Geology”. Dotyczyły one znanego i wielokrotnie opisywanego już okresu w dziejach globu zwanego Ziemią-śnieżką, a bardziej formalnie – kriogenem. Zaczął się on ok. 720 mln lat temu i trwał ok. 90 mln lat. W tym czasie nasza planeta była niemal cała pokryta lodem i wygrzebała się z tego klimatycznego dołka cudem. A gdy już to uczyniła, ziemskie oceany zaroiły się od żywych organizmów. Dlaczego? Chris Kirkland, geolog z Curtin University w Perth w Australii, dowodzi, że była to zasługa lodowców. W wyniku erozji podłoża skalnego, po którym sunęły, wzbogacały się w różne związki mineralne. A gdy lód znikał, wypływająca z niego woda transportowała cały ten ładunek substancji pokarmowych, w tym fosforu i azotu, do oceanu. To był potężny impuls do rozwoju życia. Po długim poście zaczął się wielki karnawał. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Brat Stonehenge odnalazł się w Danii

W Aars, na północy Jutlandii, archeolodzy odkryli ślady po kręgu z pali o średnicy 30 m, datowany na lata 2600–1600 p.n.e. Struktura, określana jako „woodhenge”, wykazuje zadziwiające podobieństwa do słynnego kamiennego kręgu w Stonehenge zbudowanego między 3000 a 2000 r. p.n.e. i położonej nieopodal niego konstrukcji o oficalnej nazwie Woodhenge z ok. 2500 r. p.n.e. Krąg składał się z wbitych w ziemię co najmniej 45 słupów, najprawdopodobniej dębowych. Podobnie jak jego brytyjskie odpowiedniki był zapewne miejscem rytuałów związanych z kultem słońca i rolniczym cyklem życia. To odkrycie sugeruje, że neolityczne społeczności Europy dzieliły wspólne wierzenia i ceremoniały oraz mogły mieć ze sobą kontakty kulturowe. Poza tym takie konstrukcje wymagały doskonałej organizacji społecznej i technicznej. Archeolodzy planują dalsze badania, w tym analizę DNA, by sprawdzić, czy istnieją biologiczne powiązania między ludźmi zamieszkującymi oba odległe geograficznie kulturowo rejony. (ak) Zdjęcie: Zespół prowadzący prace wykopaliskowe i grafika pokazująca, gdzie mogły znajdować się słupy./ Vesthimmerlands Museum

Pyszny rosół w wirtualu

Urządzenie o nazwie „e-Taste”, które pozwala odczuwać smaki w rzeczywistości wirtualnej i rozszerzonej skonstruowała międzynarodowa grupa inżynierów. Montuje się je na dolnych zębach, żeby mogło uwalniać związki chemiczne odpowiedzialne za pięć podstawowych smaków: słonego, kwaśnego, słodkiego, gorzkiego i umami. System został przetestowany na 16 osobach, które potwierdziły jego skuteczność, także, jeśli chodzi kompozycje złożone, np. rosół czy lemoniada. Technologia ta może znaleźć zastosowanie w grach, zakupach online lub rehabilitacji. Publikacja na ten temat ukazała się w „Science Advances”. (mr) Zdjęcie: Shutterstock

Święto na ścianach w Pompejach

W insuli 10 Regio IX w Pompejach archeolodzy odsłonili rzadką megalografię, podobną do tej z Willi z Misteriami. Pełnoskalowe freski, na których znajdują się postacie bachantek i satyrów są dynamiczne i pełne emocji, ze względu na pojawiający się w nich motyw wina i ekstazy. Nowe odkrycie tym różni się od fresków w Willi Misteriów, że nie jest to cykl scen przedstawiających inicjacje dionizyjskie bachantek, a świętowanie, które odbywa się już po oficjalnych uroczystościach. Freski czekają teraz konserwacja i analizy. (ak) Ilustracja: Pompeii - Parco Archeologico

Wezuwiusz zeszklił ludzki mózg

W czaszce jednej z ofiar słynnego wybuchu włoskiego wulkanu z 79 roku naukowcy natrafili na ciemno zabarwione szkło organiczne. Ofiarą był mężczyzna, który w momencie eksplozji leżał na posłaniu w świątyni Collegium Augustalium znajdującej się w Herkulanum. Dlaczego jego mózg zmienił się szkło? Guido Giordano i jego współpracownicy po wykonaniu wielu analiz zaproponowali takie wyjaśnienie: ich zdaniem człowiek ów został zabity przez szybko przemieszczającą się chmurę popiołu wulkanicznego rozgrzanego do co najmniej 510 st. C. Po przejściu zabójczej chmury temperatura otoczenia raptownie spadła, powracając na pewien czas do tej sprzed erupcji. To właśnie błyskawiczne przejście od żaru do chłodu sprawiło, że tkanka mózgowa uległa zeszkleniu. (hold) Zdjęcie: Fragment szkła organicznego znalezionego w czaszce ofiary erupcji Wezuwiusza

Kieł narwala to narzędzie precyzyjne

Ze względu na swój niezwykły wygląd narwale bywają nazywane wodnymi jednorożcami. Ich okazały, spiralnie skręcony kieł może dorastać do 3 m i ważyć 8 kg. Do czego w zasadzie służy ten przedziwny, przerośnięty ząb? Naukowcy próbują odpowiedzieć na to pytanie od dawna. Teraz większość zgadza się, że jest to element drugorzędowych cech płciowych (okazałe kły występują głównie u samców) i oznaka wysokiego statusu społecznego. Część danych wskazuje jednak, że zastosowania kła mogą być znacznie szersze. Kogo kiedykolwiek bolał ząb, ten wie, że tego typu struktury są bardzo bogato unerwione, dlatego niektórzy badacze uważają, że kieł jest wykorzystywany do wyczuwania temperatur, a nawet różnic ciśnienia. Nowe obserwacje, opublikowane na łamach „Frontiers in Marine Science”, potwierdziły, że niezwykły wyrostek zębowy służy narwalom również do polowania (potrafią nim ogłuszyć, a może i uśmiercić rybę), konkurowania z innymi drapieżnikami (walenie wykorzystywały kieł, by odebrać pokarm mewom), a także do zabawy i eksploracji. To świadczy o tym, że narwale potrafią posługiwać się swoim długim zębem z niesłychaną precyzją, niczym sprawnym narzędziem. (mat) Ilustracja: Shutterstock

Nieloty: najpierw ściany, później dekoracje

Kiedy jakiś gatunek ptaka traci zdolność do lotu (np. dlatego, że zasiedla wyspę, na której brakuje zagrażających mu drapieżników), zmieniają się jego fizjologia oraz anatomia. Pióra tracą charakterystyczną dla lotek asymetrię, stają się bardziej puszyste i wydłużone. Ciało robi się krępe. Które z tych zmian zachodzą jako pierwsze? W publikacji, która ukazała się w „Evolution”, wykazano, że modyfikacjom ulegają najpierw proporcje ciała: zwłaszcza wymiary skrzydeł względem tułowia, a także ogona i ogólne gabaryty. Dopiero później dochodzi do przekształceń budowy piór i do innych, drobniejszych modyfikacji. Autorzy tej pracy uważają, że taka kolejność jest uzasadniona energetycznie: w pierwszej kolejności redukuje się te części, które są najbardziej kosztowne (np. kości, rozbudowane mięśnie itp.), a dopiero potem „drobiazgi”, takie jak upierzenie. Porównują te przemiany do remontu, w którym najpierw trzeba się zająć ścianami czy dachem, a wykończenia i dekorację można zostawić na koniec i nie spieszyć się z nią zanadto. Uważają, że ich ustalenia będą przydatne np. podczas analizy okazów kopalnych. Wiedza na temat tego, jakie subtelne zmiany w budowie zachodzą u gatunków, które stopniowo tracą zdolność do lotu, pozwoli lepiej zrozumieć biologię wymarłych zwierząt – podają badacze. (mat)

Tlenek żelaza i nikiel wspomogą wodór

Nowe technologie oferują wiele ciekawych sposobów na pozyskiwanie energii i produkcję alternatywnych paliw. Jedną z najgłośniejszych koncepcji są ogniwa na wodór. To gaz, który można pozyskiwać z wody poprzez elektrolizę. A jednym z najpopularniejszych systemów jest ta zasilana fotowoltaiką – reakcja prosta, ale mało wydajna. Odpowiedzią na ten problem są katalizatory. Grupa badawcza z Australii opracowała nowy – z nanocząstek tlenku żelaza, osadzonych na podłożu niklowym. Takie dwuelementowe rozwiązanie pozwoliło im osiągnąć rekordową wydajność 29 proc.

Uśmiech i złość na twarzach lalek sprzed stuleci

Depozyt z pięcioma ceramicznymi figurkami, z których trzy miały ruchome głowy odkrył na szczycie piramidalnej struktury w San Isidro w Salwadorze dr Jan Szymański z Uniwersytetu Warszawskiego. Najprawdopodobniej były to lalki wykorzystywane w scenach rytualnych – tego typu „kukiełkarstwo” znane było od 2000 p.n.e. do 900 r. Podobne przedmioty znane są z innych krajów Ameryki Środkowej, co dowodzi kontaktów i wspólne tradycji, a zatem burzy wizję jakoby Salwador był kulturowo izolowany. Wyjątkowe w tym odkryciu jest to, że w zestawie figurek znaleziony in situ jest postać męska. Z lalek tych układano lub odkrywano scenki niczym w teatrze. Wrażenie robi dramatyczna mimika, która zmienia się w zależności od kąta patrzenia – gdy patrzy się z góry, wydają się uśmiechnięte, oglądane en face, wyglądają na złe lub pogardliwe, a od dołu na przestraszone. „To świadomy zabieg, prawdopodobnie mający na celu zwiększenie możliwości wyrazu podczas rytualnych przedstawień” – mówi dr Szymański. (ak) Zdjęcie: https://doi.org/10.15184/aqy.2025.37

Wydra morska: ratowniczka wodorostów

Nauka dowodzi, że nie da się ich nie lubić. A mówiąc poważniej: te drapieżne ssaki pełnią kluczową funkcję w ekosystemach morskich. Zwłaszcza tam, gdzie występują tzw. lasy kelpowe, czyli wodne siedliska ogromnych wodorostów. Zielenice, brunatnice czy krasnorosty są przysmakiem jeżowców, którymi z kolei żywią się kałany (inna nazwa wydr). Dzięki temu morskie łasicowate regulują populację tych charakterystycznych kolczastych szkarłupni i pozwalają się zregenerować okazałym morskim autotrofom. Samo istnienie tych zależności nie jest niczym nowym, ale uczeni z University of Colorado i University of British Columbia opublikowali właśnie wyniki badań, które wyjaśniają, dlaczego w jednych lokalizacjach wydry są skuteczniejsze w przywracaniu lasów kelpowych, a w innych idzie im to znacznie gorzej. Okazało się, że tempo regeneracji wodorostów zależy od lokalnych interakcji ekologicznych: im są one gęstsze i bardziej złożone, tym mniej spektakularne i wolniejsze efekty działalności wydr. Z kolei tam, gdzie gatunków jest niewiele, drapieżnictwo kałanów przynosi szybkie rezultaty. (mat)

Lodu morskiego rekordowo mniej

Powierzchnia ziemskich mórz skutych lodem zmniejszyła się w lutym tego roku do poziomu najniższego w historii pomiarów – informuje unijny serwis klimatyczny Copernicus, opierając się na danych zbieranych przez satelity, samoloty, statki oraz stacje meteorologiczne w obu regionach podbiegunowych globu. Na ten wynik „zapracowała” przede wszystkim Arktyka, w której zasięg lodu morskiego był w lutym aż o 8 proc. niższy od średniej wieloletniej dla tego miesiąca. Jeśli chodzi o Antarktykę, luty 2025 r. był bliski miesięcznego rekordu, ale w końcu go nie pobił – wynika z analizy danych. I tak jednak powierzchnia lodu morskiego wokół Antarktydy była aż o 26 proc. niższa od średniej wieloletniej dla lutego – podaje Copernicus. Warto dodać, że luty i marzec to miesiące, w których morska pokrywa lodowa na Ziemi jest najniższa w ciągu roku. Ćwierć wieku temu zajmowała ona średnio ok. 20 mln km kw., natomiast w ostatnich latach było to 16–17 mln km kw. Najwięcej lodu morskiego jest na globie zwykle w listopadzie, ale i tu widać spory ubytek – z 28–30 mln km kw. przed trzema dekadami do 24–25 mln km kw. w ostatnim czasie. (hold) Zdjęcie: Shutterstock

Kiedy w Arktyce rosły palmy

Naukowcy, analizując osady jeziorne z krateru Giraffe, natrafili na mikroskopijne, krzemionkowe fragmenty palmowych liści – fitolity. To one zdradziły, że w późnym eocenie klimat na obszarze dzisiejszej Kanady był znacznie cieplejszy niż dziś. W tych samych skałach odkryto szczątki organizmów, które współcześnie występują wyłącznie w wodach ciepłych – m.in. sinurofity, diatomity i słodkowodne gąbki. Wczesny eocen był epoką „cieplarnianą” (greenhouse world), na Ziemi nie istniała wieloletnia pokrywa lodowa, a średnie temperatury były znacznie wyższe niż obecnie. Fitolity palmowe stanowią dowód, że 48 milionów lat temu subarktyka miała klimat sprzyjający tropikalnemu ekosystemowi. Ich obecność pozwala naukowcom odtworzyć momenty w historii Ziemi, gdy lasy palmowe sięgały dalekiej północy. Porównanie tych danych z późniejszymi zapisami geologicznymi wskazuje, kiedy temperatury zaczęły spadać, przeprowadzając naszą planetę w epokę lodowcową. (ji) Zdjęcie: Shutterstock

Rekin ludojad to przy nim maleństwo

Rekin ludojad to przy nim maleństwo Megalodon – największy znany przedstawiciel rekinów – osiągał długość 24 m, a zatem był aż trzykrotnie dłuższy od żarłacza białego zwanego ludojadem. Tak twierdzą autorzy badań opublikowanych właśnie w czasopiśmie „Palaeontologia Electronica”. Ten postrach oceanów, w których pojawił się przed ok. 15 mln lat, a zanikł dopiero wraz z nadejściem epoki lodowcowej przed ok. 2,5 mln lat, nie przypominał jednak ludojada. Był raczej był podobny do innego współczesnego drapieżnego rekina – żarłacza żółtego. Tyle że ważył nie 150 kg, a ok. 90 ton, czyli niewiele mniej od płetwala błękitnego. (hold) Ilustracja: Shutterstock

Pangpond: najstarsze dziecko w Tajlandii

Szczątki kilkulatka żyjącego ok. 29 tys. lat temu odkryli archeolodzy w jaskini Tham Din. Szkielet spoczywał w pozycji wyprostowanej, z rękami i nogami blisko ciała, co sugeruje, że zwłoki były przed pochówkiem owinięte lub związane. W grobie znajdowały się również ślady popiołu i węgla drzewnego, co może wskazywać na praktykę okadzania ciała w celu odstraszenia drapieżników i przyspieszenia rozkładu. Dziecko nazwano Pangpond na cześć bohatera tajskiego komiksu. Jaskinia Tham Din, położona w Parku Narodowym Khao Sam Roi Yot, była zamieszkana przez ludzi od 29 tys. do 11 tys. lat temu. Na jej ścianach i sklepieniu są malowidła wykonane czerwoną ochrą, przedstawiające postacie ludzkie polujące z łukami. Według badaczy ochra i kamienie mogły symbolizować krew oraz moc. Odkrycie Pangponda ma ogromne znaczenie dla badań nad migracją i adaptacją Homo sapiens w Azji Południowo-Wschodniej podczas epoki lodowcowej. Tajskie władze planują ochronę stanowiska archeologicznego i jego udostępnienie dla turystów oraz celów edukacyjnych, co pozwoli na dalsze badania i popularyzację wiedzy o prehistorycznych społecznościach regionu. (ak) Zdjęcie: world.thaipbs.or.th

Hormony płciowe odpowiedzialne za uzależnienie (u myszy)

Samce myszy doświadczające przewlekłego bólu dozują sobie coraz większe dawki fentanylu, nawet jeśli intensywność bodźca bólowego się nie zwiększa. U samic natomiast nie obserwuje się takiego efektu. To wnioski z badań opublikowanych właśnie na łamach „Neuron”. Ich autorzy postanowili sprawdzić, czy za tę zależność odpowiadają hormony płciowe. Okazało się, że tak. Kiedy podali samcom estrogeny, przestały one zwiększać dawkę opioidu. Z kolei usunięcie u samic jajników, doprowadziło to pogłębiającego się uzależnienia. Czy to znaczy, że podobną korelację można by uchwycić u ludzi? Na takie wnioski jeszcze zdecydowanie za wcześnie. Uwarunkowania fizjologiczne i psychologiczne u zwierząt modelowych mogą się znacząco różnić od tych ludzkich. Uczeni uważają jednak, że ich badania to pierwszy krok w zrozumieniu, jakie czynniki biochemiczne (w tym endokrynologiczne) zwiększają ryzyko uzależnienia. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Dolny Śląsk daje Polsce nowego kornika

Kornik drukarz (Ips typographus) jest jednym z najbardziej znanych u nas chrząszczy. Do rodziny kornikowatych (ogłodkowatych) należy jednak wiele więcej gatunków (na terenie kraju znane jest ich ponad sto). Właśnie do listy dołączył kolejny – odkryli go leśnicy pod Kątami Wrocławskimi. Pierwszy osobnik wpadł w specjalną pułapkę w 2019 r, a w 2021 r. pojawiło się ich na martwej gałęzi kilkadziesiąt. Jest to przedstawiciel Phloeotribus caucasicus. Dwa występujące w Polsce gatunki z tego rodzaju to szczeciniak czarny i szczeciniak żarnowcowy. Phloeotribus caucasicus preferuje drzewa z rodziny oliwkowatych, a w Polsce został znaleziony na jesionie wyniosłym. Jest to gatunek dość ciepłolubny, znany od Portugalii po Kirgistan. Wszędzie, z wyjątkiem Krymu, jest dość rzadki. Stanowiska na Dolnym Śląsku są jak do tej pory najbardziej wysunięte na północ. (pp) Zdjęcie: Przedstawiciel Phloeotribus./Wikipedia

Fiszbinowiec sika, tropiki zyskują

Czy to, że wieloryb oddaje mocz, jest warte opublikowania pracy naukowej w jednym z czołowych czasopism recenzowanych? Zdecydowanie tak! Temat wydaje się błahy, ale trzeba wziąć pod uwagę, że fiszbinowce (bo ich konkretnie dotyczy doniesienie) są ogromnymi zwierzętami, które produkują niemałe ilości uryny. Dobowa produkcja sięga, zależnie od gatunku i rozmiarów, od ok. 600 do niemal tysiąca litrów. Ponieważ w moczu znajdują się produkty przemiany materii z posiłków zwierzęcia, to oznacza, że wieloryb transportuje mnóstwo związków składników organicznych z jednych lokalizacji do innych. Na łamach „Nature Communications” uczeni wykazali właśnie, że tym sposobem fiszbinowce przenoszą składniki odżywcze z wysokich szerokości geograficznych do tropików. Tym samym pełnią bardzo istotną funkcję w zasilaniu równikowych łańcuchów troficznych. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Slushy są dla dzieci niezdrowe

W składzie wielu z tych napojów znajduje się glicerol zapobiegający zbyt gwałtownemu ich zamarzaniu. Jest on zatwierdzonym w UE dodatkiem do żywności, stosowanym zgodnie z tzw. zasadą quantum satis, czyli „tyle, ile potrzeba”. Dlatego producenci mogą dodawać go w takiej ilości, jaka zapewnia pożądane przez nich parametry. Glicerol jest uznawany za bezpieczny do spożycia dla populacji ogólnej, ale istnieją obawy dotyczące jego wpływu na dzieci, zwłaszcza poniżej 10 r.ż. Z tego powodu np. irlandzka organizacja Food Safety Authority of Ireland (FSAI) zaleca ograniczenia: dzieciom poniżej 4 lat nie powinno się dawać slush ice, a tym w wieku 5–10 lat – maksymalnie jednego dziennie. W Polsce na razie nie wydano oficjalnych wytycznych, ale w ubiegłym roku FSAI poruszył tę kwestię z Komisją Europejską – możliwe więc, że w UE dojdzie do zmian. Tym bardziej że w „Archives of Disease in Childhood” opublikowano właśnie raport omawiający 21 przypadków zatrucia glicerolem u dzieci spożywających slushy. Najczęstsze objawy, jakie u nich stwierdzano to zaburzenia świadomości, hipoglikemia i kwasica metaboliczna. (mat) Zdjęcie: Shutterstock

Na początku było słowo. Tylko czyje? Prawdy i mity o początkach chrześcijaństwa

Pokój daje dobrobyt i stabilność, dlaczego więc ludzie wybierają wojnę. Pytanie to podjął Richard Overy w „Why War?”

Kiedy lód skuł cały świat. Mrożąca opowieść o pochodzeniu organizmów wielokomórkowych

„Nie mów mi, co robić!”, czyli współczesna postać anarchizmu według Jamesa C. Scotta

Dlaczego uzależniamy się od scrollowania? Media społecznościowe wykorzystują wyniki badań

15 lat temu przekroczyliśmy trzy granice. Już przestrzeliliśmy wszystkie

Ostry spór naukowców. AI myśli jak ludzie czy tylko udaje? A może myli się jak człowiek?

Wiele kobiet znosi menopauzę w cichym cierpieniu. A można im pomóc

Jak przekonać do zmian myśliwych, drwali, leśników. Mówi Mikołaj Dorożała, główny konserwator przyrody

Czego Polacy szukają w swoich genach – i dlaczego grozi im rozczarowanie?

Homo rzekomo, czyli fałszywy obrazek ewolucji

Baba Jaga i Hannibal Lecter - następcy kanibali także spod Ojcowa

Kobiety paleolitu: sprawne, sprytne, kreatywne. Naukowcy długo się co do nich mylili