Ścieżki pod górę. Po gali Nagród Naukowych POLITYKI

„Historia nauki to jest historia ciągu morderstw dokonanych na pięknych teoriach przez brzydkie eksperymentalne fakty” – taką definicję przedstawił podczas gali prof. Tomasz Szapiro, przewodniczący Kapituły Profesorskiej NNP. Gdyby zamiast słowa „teoria” wstawić „marzenia”, jak ulał pasowałaby do biografii niektórych badaczy.

Rezygnacja

„Zawsze wiedzieliśmy, że ludzie opuszczają naukę, ale skala tego zjawiska była dotąd nieznana” – mówi Marek Kwiek, badacz karier akademickich z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, współautor przekrojowej ankiety, której wyniki ukazały się w październiku w „Nature”.

Prześledzono w niej kariery naukowców z 38 krajów: prawie 143 tys. tych, którzy swój pierwszy artykuł opublikowali w 2000 r., oraz prawie 233 tys. tych, którzy zrobili to 10 lat później. W pierwszej grupie jedna trzecia przestała publikować w ciągu pięciu lat od debiutu. Po dekadzie liczba tych, którzy zamilkli, wzrosła do połowy, a do 2019 r. – do dwóch trzecich. Wówczas publikowało jeszcze jedynie 29 proc. kobiet i 34 proc. mężczyzn. W drugiej grupie po dziewięciu latach publikowało zaledwie 41 proc. kobiet i 42 proc. mężczyzn. Prawdopodobieństwo rezygnacji kobiet jest największe w naukach biologicznych (58 proc. wobec 49 proc. mężczyzn). W fizyce, inżynierii i informatyce – dziedzinach tradycyjnie, niestety, niedoreprezentowanych przez panie – zbliżone (odpowiednio 48 i 47 proc.).

Gdzie znikają młodzi naukowcy? Przechodzą do biznesu albo przemysłu? A może zajmują się pracą administracyjną? „Nie mamy stuprocentowej pewności, co się z nimi dzieje” – mówi Joya Misra, socjolożka z University of Massachusetts Amherst, która bada nierówności w świecie akademickim. Wiadomo jednak mniej więcej, dlaczego porzucają naukę: kluczowe są powody rodzinne, niedostatecznie szybka ścieżka awansu oraz rozczarowanie wynagrodzeniami. Takie problemy wskazali byli naukowcy amerykańscy badani w 2023 r. Nie będzie jednak nadużyciem stwierdzenie, że te przyczyny są uniwersalne.

Cierpliwość

„W polskiej nauce czasami naprawdę nie jest łatwo” – powiedział podczas gali finalista dr Ireneusz Stolarek. Wiadomo to nie od dziś, zatem zgromadzeni na sali – w większości ci, którzy nauki nie opuścili i nie mają takiego zamiaru – pokiwali głowami w smutno-pogodnej zadumie. Między innymi dlatego 24 lata temu POLITYKA zaczęła przyznawać naukowe stypendia.

W Polsce na badania i rozwój przeznacza się wciąż niewiele, bo ok. 1,45 proc. PKB (w Stanach Zjednoczonych 3,59 proc., w Wielkiej Brytanii 2,9 proc.), co wpływa na wynagrodzenia badaczy. Pocieszające jest to, że te nakłady minimalnie, ale stabilnie rosną (patrz wywiad z ministrem Dariuszem Wieczorkiem na s. 57). Średnia wieku posiadaczy tytułu profesorskiego niezmiennie jest wysoka – osoby takie, jak jeden z naszych laureatów, który go uzyskał w wieku 29 lat, lub te, którym udało się to w czwartej dekadzie życia, to wyjątki. A przyczyny rodzinne? Mówiąc o tym, dr inż. Daria Hemmerling nie kryła wzruszenia: „Dziękuję mojej rodzinie za to, że mnie tak bardzo wspiera. Bo praca naukowca to nie jest tylko siedzenie za biurkiem, ale też podróże w najdalsze zakątki świata. Dziękuję, że pozwolili na mój rozwój”.

„Nie jest to wesoły obraz – podsumował prof. Szapiro. – Jak uzupełnić go różem, kolorem nadziei? Jest pięć ważnych punktów. Po pierwsze, realizacja obietnic, bo jeśli chodzi o obietnice, to pewnie jesteśmy liderem. Po drugie, rozmach. I tu jakąś jaskółkę widzę, np. obecność pana wiceministra Andrzeja Szeptyckiego (przez poprzednie osiem lat nie pojawiał się na gali nikt z Ministerstwa Nauki – przyp. red.). Dalej: efektywność zarządzania. Ale polityka ma szczególny udział w tym, że dokłada się do ciśnienia społecznego, oddolnego na to, żeby naukę traktować poważnie. No i oczywiście talenty”. Tych ostatnich nam nie brakuje. Trzeba tylko je wyłuskać.

Ciągłość

Zrobimy to w przyszłym roku po raz 25., bo – jak zażartował red. Jerzy Baczyński – „mamy to w genach” (dr Stolarek zripostował – dziękujemy za uznanie – że geny to tylko potencjał, który nie każdy wykorzystuje). Tak jak przez te ćwierć wieku, kierując się etyką, eliminując jakiekolwiek możliwości nieobiektywnego doboru finalistów. Nasze kapituły biorą pod uwagę nie wiek, tytuły naukowe i afiliacje, lecz dokonania kandydatów. I przyglądają się uważnie zgłoszeniom z każdej dziedziny, nie tylko tym badaniom, które mają wymiar bezpośrednio praktyczny. „Nauka jest integralna” – zamknął swoje wystąpienie prof. Szapiro, mówiąc o cięciach funduszy na badania naukowe. I spuentował całą galę cytatem w hitchcockowskim stylu: „Nie można kotu obciąć uszu, żeby miał bardziej puszysty ogon”.

Laureaci Nagród Naukowych POLITYKI 2024

NAUKI HUMANISTYCZNE

dr Kamila Łabno-Hajduk
Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

Głównym obszarem jej zainteresowań jest polska emigracja w XX w., w tym wydobywanie z zapomnienia życiorysów wybitnych kobiet. Wiele nie doczekało się jeszcze biografii, choć na to zasługują – np. Aniela Mieczysławska, Karolina Lanckorońska czy Maria Czapska. Za najważniejsze osiągnięcie uważa książkę „Zofia Hertz. Życie na miarę »Kultury«”. Wkrótce ma się ukazać opracowanie korespondencji Zofii Hertz z Jerzym Giedroyciem (z prof. Sławomirem M. Nowinowskim). Badaczka angażuje się w działalność popularnonaukową dotyczącą edukacji historycznej w Europie Wschodniej. Koordynowała funkcjonowanie zespołu nauczycieli z Białorusi, Ukrainy, Niemiec, Polski i Rosji.

NAUKI SPOŁECZNE

dr mult. hab. Jacek Lewkowicz
Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego

W nowatorski sposób łączy ekonomię z prawem. Wykorzystuje zaawansowane metody statystyczne, ekonometryczne i techniki uczenia maszynowego (sztuczna inteligencja) do badania regulacji i instytucji społecznych. Stara się zrozumieć, jak różne reguły i struktury wpływają na społeczeństwo i gospodarkę, czyli w jaki sposób instytucje oddziałują na zachowania jednostek i grup. Bada też m.in. wpływ pandemii Covid-19 na stabilność systemów demokratycznych czy rolę populizmu w procesach politycznych.

NAUKI O ŻYCIU

prof. dr hab. n. med. i n. o zdr. Mateusz K. Hołda
Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum

Jest lekarzem, naukowcem, nauczycielem akademickim oraz kadriomorfologiem. Już w trakcie studiów utworzył Heart Embryology and Anatomy Research Team, który stał się światowym liderem. Opracowana przez jego zespół tzw. mapa serca zwiększa bezpieczeństwo interwencji sercowo-naczyniowych. Na co dzień prof. Hołda diagnozuje i leczy choroby układu krążenia. Wykorzystuje nie tylko najnowocześniejsze techniki laboratoryjne, lecz także spersonalizowane wizualizacje i druk 3D, wykonując przedoperacyjne modelowanie poprzedzające leczenie najbardziej skomplikowanych wad serca.

NAUKI ŚCISŁE

dr inż. Anna Jarząb
Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej im. Hirszfelda PAN we Wrocławiu

Zajmuje się poznawaniem struktury i funkcji białek z wykorzystaniem proteomiki oraz technik immunoenzymatycznych. Jej największym osiągnięciem jest stworzenie bazy danych o termicznej labilności tysięcy białek z organizmów należących do różnych gatunków: od bakterii, grzybów i roślin po zwierzęta, w tym człowieka. Meltome Atlas zapoczątkował nową gałąź w naukach o proteomice – meltomikę i stał się pomocą dla naukowców na całym świecie. Osiągnięcie to wciąż się rozwija, m.in. dzięki uzyskanemu przez dr Jarząb grantowi z Narodowego Centrum Nauki. Drugim ważnym tematem jej badań są szczepionki peptydowe – zwłaszcza przeciw czerwonce.

NAUKI TECHNICZNE

dr inż. Daria Hemmerling
Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie

Zajmuje się inżynierią biomedyczną oraz biocybernetyką. Skupia się na rozpoznawaniu biomarkerów głosowych mogących mieć znaczenie w wykrywaniu i monitorowaniu leczenia np. parkinsona lub alzheimera. Pracuje też nad wykrywaniem niewydolności serca na podstawie analizy twarzy i głosu. Badania prowadzi na styku technologii i medycyny. Nowe algorytmy pozwolą stawiać precyzyjniejsze diagnozy, a integracja różnych typów biosygnałów umożliwi uzyskanie bardziej kompleksowego obrazu stanu zdrowia.

***

Poza pięcioma stypendiami (po 15 tys. zł) przyznaliśmy 10 nagród finałowych (po 5 tys. zł), które otrzymali: dr EWA GÓRSKA z Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii oraz Inkubatora Doskonałości Naukowej – centrum Digital Justice na Uniwersytecie Wrocławskim, dr JUSTYNA KAJTA z Instytutu Nauk Społecznych Uniwersytetu SWPS, dr KLAUDIA KANIEWSKA z Wydziału Chemii UW, dr ADAM KARCZMARZ z Uniwersytetu Warszawskiego i IDEAS NCBR, dr IWONA NOWAKOWSKA z Instytutu Psychologii Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, dr PIOTR SADZIK z Wydziału Polonistyki UW, mgr MACIEJ TARNOWSKI z Wydziału Filozofii UW, dr IRENEUSZ STOLAREK z Instytutu Chemii Bioorganicznej PAN, dr inż. arch. MAŁGORZATA TELESIŃSKA z Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej, dr n. med. KRZYSZTOF MARIA WILCZYŃSKI z Wydziału Nauk Medycznych Śląskiego Uniwersytetu Medycznego.

Więcej na stronie: polityka.pl/stypendia