Pierwsi rolnicy: ruchliwi i egalitarni

Rolnictwo w Europie Środkowej zaczęło się rozprzestrzeniać 8 tys. lat temu z Bałkanów wzdłuż doliny Dunaju do dzisiejszej Francji i na wschód do dzisiejszych Węgier i Ukrainy wraz z kulturą ceramiki wstęgowej rytej. Ślady materialne po tych wczesnych rolnikach są na tym olbrzymim obszarze dość podobne, ale dotąd brakowało danych genetycznych, które mogłyby odpowiedzieć na pytanie o strukturę społeczną tej ludności.

Międzynarodowy zespół 80 genetyków, antropologów i archeologów kierowany przez Pere Gelaberta i Rona Pinhasiego z Universität Wien oraz Davida Reicha z Harvard University zgromadził najpełniejszy jak do tej pory zbiór danych genetycznych 250 przedstawicieli tej kultury, żyjących na terenie dzisiejszych Węgier, Słowacji i Austrii. Z ich badań wynika, że rolnicy ci rozprzestrzenili się na setki kilometrów w ciągu zaledwie kilku pokoleń – badaczom udało się znaleźć krewnych na Słowacji i w zachodnich Niemczech czyli w oddaleniu od siebie o 800 km.

Społeczności kultury ceramiki wstęgowej rytej miały zróżnicowane pochodzenie genetyczne – te we wschodnich regionach, np. na Wielkiej Nizinie Węgierskiej, miały większy udział genów myśliwych-zbieraczy niż ich zachodni sąsiedzi. Ciekawe były też różnice w mobilności kobiet i mężczyzn – podczas gdy one często pochodziły z innych miejsc, oni pozostawali w swoich rodzinnych osadach (ten model występował zwłaszcza w osadzie Polgár-Ferenci-hát na Węgrzech). Badania izotopowe pokazały jednak, że miejsce zamieszkania często zmieniały całe społeczności – w obrębie jednej rodziny na przestrzeni życia pojawiały się np. różnice w diecie. To oznacza, że rolnicy byli bardziej mobilni i elastyczni, niż wcześniej przypuszczano.

Istotna jest tu jeszcze jedna kwestia. Od lat trwa spór o to, czy wraz z własnością ziemską pojawiły się różnice społeczne. W wynikach badań nic nie wskazuje na jakiekolwiek znamiona nierówności – dostęp do zasobów, ziemi, jedzenia czy narzędzi był taki sam niezależnie od płci, czy pokrewieństwa. Tak egalitarny model organizacji społecznej wyróżnia się na tle późniejszych kultur, w których hierarchie i podziały stały się bardziej widoczne.

Kultura ceramiki wstęgowej rytej znikła ok. 5000 r. p.n.e. Niektórzy przypuszczają, że przyczyną był kryzys społeczno-ekonomiczny, związany z epizodami przemocy. Jednym z najsłynniejszych dowodów są ślady masakry w Asparn-Schletz (Dolna Austria). Badania genetyczne szczątków kilkudziesięciu ofiar dowodzą, że nie było wśród nich osób spokrewnionych, co podważa hipotezę, że mord dotyczył tylko rolników tej jednej kultury.