Daleki świat w parku

Wschodnia Azja to ojczyzna różnorodnych gatunków roślin, a w części tego obszaru panują podobne warunki klimatyczne jak w Europie. Ale z powodu ogromnego dystansu dzielącego te tereny od naszego kontynentu niektóre z tych ciekawych gatunków zaczęły ozdabiać nasze parki i ogrody dopiero od czasów wielkich odkryć geograficznych.

Orientalny ogród

Jedną z tych roślin jest kolkwicja chińska, uprawiana w Europie dopiero od początku XX w. Jej nazwa pochodzi od nazwiska niemieckiego botanika Richarda Kolkwitza. Krzew ten przeważnie nie przekracza 4 m wysokości. W parkach i ogrodach sadzony jest głównie ze względu na piękne białoróżowe kwiaty pojawiające się w maju i czerwcu. W górnej części kwiaty mają dwa płatki, podczas gdy niżej – trzy, dodatkowo z pomarańczowożółtym wzorem. Jeżeli kolkwicja wyrośnie z nasion, na pierwsze kwiaty trzeba poczekać nawet 15 lat. Sadzonki uzyskiwane w sposób wegetatywny, dostępne w sprzedaży, kwitną o wiele szybciej, bo już nawet po 3 latach od ukorzenienia. Liczba kwiatów z reguły zwiększa się z czasem, a angielska nazwa tego gatunku „piękny krzew” (ang. Beauty Bush) wskazuje na ich ozdobny charakter. Na swoich naturalnych stanowiskach kolkwicja jest gatunkiem zagrożonym.

Innym znanym nam krzewem ozdobnym, który naturalnie występuje również jedynie na wschodzie Azji, jest krzewuszka. Do Europy pierwsze rośliny dotarły już w połowie XIX w. Jak wskazuje nazwa, mamy do czynienia z krzewem, a osiąga on do 5 m wysokości. Tylko część z szeregu odmian i gatunków z tego rodzaju nadaje się do sadzenia w Polsce, reszta wykazuje niską odporność na mróz. Funkcję dekoracyjną u krzewuszek pełnią przede wszystkim kwiaty, na pierwszy rzut oka podobne do kwiatów kolkwicji. Bywają jednak białe czy czerwone, a nawet, choć rzadziej, żółte. Jeden z najpopularniejszych gatunków z tego rodzaju, krzewuszka cudowna, kwitnie na przełomie wiosny i lata, a mniej obfite kwitnienie może zdarzyć się nawet we wrześniu.

Istnieją cztery gatunki pigwowca i wszystkie występują naturalnie we wschodniej Azji. Przyjmują głównie formę krzewów, a bardzo rzadko niewielkich drzew. Dawniej zaliczano je do rodzaju pigwa, ale obecnie uznawane są za odrębny rodzaj. Ich owoce, podobnie jak u pigwy, są jadalne, ale niewielkie i kwaskowate. Przeniesione do pomieszczenia, roztaczają przyjemny aromat. Pigwowce doceniono ze względu na kwiaty, które przybierają barwę czerwonopomarańczową, ale czasem również białą bądź różową. Wykorzystuje się je na żywopłoty, gdyż dobrze znoszą przycinanie, a ich ciernie mogą tworzyć trudną do przebycia zaporę.

Dziki Zachód i Daleki Wschód

Warunki klimatyczne zbliżone do europejskich panują na podobnych szerokościach geograficznych nie tylko w Azji, ale także w Ameryce Północnej. Wiele rodzajów roślin występuje na obu tych kontynentach mimo dzielącego je Oceanu Spokojnego. Przykładem jest śnieguliczka, rodzaj krzewu nieprzekraczającego 3 m wysokości. Jeden z jej gatunków rośnie w Azji, pozostałe zasiedlają Amerykę Północną. Właśnie z Ameryki Północnej została sprowadzona do Europy śnieguliczka biała, co stało się już w XVIII w. Gatunek szybko zadomowił się w naszej florze, dziczejąc z upraw. Sukces w kolonizacji nowych obszarów zawdzięcza przede wszystkim odporności na susze i przymrozki oraz niskim wymaganiom glebowym. To m.in. dlatego jest chętnie hodowany w parkach i ogrodach. Liczą się także walory ozdobne długo utrzymujących się na krzewie owoców. Te dojrzałe są białe, kuliste, a gdy nadepnie się na nie na twardej powierzchni, wyraźnie trzaskają. Nazwa „śnieguliczka” pochodzi najprawdopodobniej stąd, że wnętrze owoców po rozkrojeniu ma barwę i konsystencję drobnego błyszczącego śniegu. Inne gatunki z tego rodzaju wytwarzają owoce różowe, czerwone, a nawet ciemnofioletowe (te ostatnie u jedynego gatunku pochodzącego z Azji). Śnieguliczki dobrze znoszą przycinanie i wykorzystywane są jako niewielkie żywopłoty formowane. Często sadzi się je w parkach, przy drogach i skwerach.

Rodzaj żywotnik, zwany też tują od łacińskiej nazwy rodzaju Thuja, obejmuje pięć gatunków występujących naturalnie w Azji i Ameryce Północnej. Żywotniki należą do roślin iglastych zimozielonych i przybierają formy drzew lub krzewów. W ogrodach sadzone są przede wszystkim wzdłuż ogrodzeń, gdzie tworzą naturalną zaporę chroniącą przed nadmiernym nasłonecznieniem, ale także zapewniającą prywatność. W przeciwieństwie do niektórych innych roślin żywopłotowych nie wymagają przycinania (choć mogą też być formowane) i umożliwiają stworzenie bariery o dużej wysokości. Najchętniej sadzone w Polsce gatunki to żywotnik zachodni i olbrzymi, mogące osiągnąć u nas odpowiednio nawet 15 m i 35 m wysokości.

Z tui sporządza się preparaty lecznicze, choć np. żywotnik zachodni jest trujący dla ludzi. Drewno wykazuje odporność na gnicie i dzięki temu północnoamerykańscy Indianie budowali z niego kanoe. Obecnie tworzy się z niego ule czy elementy ogrodzeń drewnianych. Warunki klimatyczne panujące w Polsce sprzyjają naturalnemu rozprzestrzenianiu się żywotników, które zaczęły pojawiać się we florze naszego kraju, dziczejąc z upraw.

Do iglastych przedstawicieli Azji i Ameryki Północnej należy także choina. Rodzaj ten tworzą drzewa o stożkowatych koronach. Większość choin rośnie co prawda powoli, ale jednocześnie są długowieczne, a najstarszy znaleziony osobnik miał ponad 1200 lat. Ważną cechą z punktu widzenia wykorzystania w ogrodach i parkach jest ich cienioznośność, dzięki czemu choiny można sadzić np. w miejscach stale zacienianych przez budynki. Nie mniej ważne są walory dekoracyjne, i tak jeden z najpowszechniej sadzonych gatunków w obrębie tego rodzaju, choina kanadyjska, ma ponad 250 odmian ozdobnych. O dekoracyjnym charakterze choin decydują zarówno szyszki zwisające na końcach bocznych gałązek odchodzących od głównego pędu, jak i pokrój, który w zależności od odmiany może się znacznie różnić. Wiele odmian tworzy zwarte struktury, inne to strzeliste drzewa o stosunkowo długich i rozłożystych koronach. Zdarzają się też odmiany płaczące o opadających pędach.

Cyprysiki także pochodzą z Azji i Ameryki Północnej. Spokrewnione są z występującymi w Europie cyprysami, ale to z tujami bywają często mylone. Cyprysiki na spodniej stronie liści mają widoczny biały wzór oraz bardziej niż tuje odstające od pędu i ostro zakończone łuski. Zaliczamy do nich gatunki przyjmujące formę drzewiastą i chociaż polska nazwa brzmi jak zdrobnienie i sugeruje, że mamy do czynienia z niewielkimi roślinami, to w rzeczywistości w warunkach naturalnych mogą one dorastać do znacznych rozmiarów, osiągają nawet ponad 70 m wysokości. Posiadają dwa rodzaje liści; liście siewek nieprzekraczających roku przypominają igły, natomiast starsze rośliny wytwarzają łuski. Do cyprysików zaliczanych jest kilka gatunków, z czego cztery znalazły zastosowanie jako rośliny ozdobne. Uzyskano z nich kilkaset odmian selekcjonowanych pod wieloma kątami. Różnią się one kolorem liści (np. niebieskie, srebrzyste, żółte), niektóre zachowują młodociane liście (przypominające igły) albo wytwarzają nitkowate pędy, co nadaje im ażurowy wygląd. Te ostatnie polecane są do ogrodów japońskich.

Ze wszystkich stron świata

Sumaki rosną na wszystkich kontynentach poza Ameryką Południową i Antarktydą. Rodzaj tworzą krzewy i niewielkie drzewa osiągające 1–10 m wysokości. W zależności od gatunku bywają zielone przez cały rok lub zrzucają liście na zimę. To właśnie kolorowe jesienią liście dodają im walorów dekoracyjnych (np. u sumaka octowca przebarwiają się na intensywnie czerwony kolor). Charakterystyczne kwiatostany dorastają nawet do 30 cm i tworzą wiechy lub kłosy na szczytach pędów. Poszczególne kwiaty są drobne, o kolorze kremowym, czerwonym albo nawet zielonkawym. Natomiast wykształcane przez osobniki żeńskie (sumak jest dwupienny) owocostany przybierają barwy od czerwonej do brązowej i u wielu gatunków pokryte są charakterystycznymi włoskami nadającymi im wygląd zamszu.

Na terenie Polski sumaki nie występowały naturalnie, zadomowił się jednak u nas sprowadzony z Ameryki Północnej sumak octowiec. Ale zanim posadzimy sumaka w ogrodzie, powinniśmy przemyśleć, czy rzeczywiście jest pożądany w danym miejscu. Przesadzenie czy usunięcie rośliny, a nawet przekopywanie ziemi w pobliżu jej systemu korzeniowego powoduje bowiem masowe pojawianie się nowych odrostów, które stosunkowo szybko opanowują znaczny obszar.

Surmia jest rodzajem, którego przedstawiciele występują w Chinach, na Karaibach oraz w umiarkowanej i subtropikalnej części Ameryki Północnej. Bywa nazywana katalpą, co w języku Indian Krików oznacza skrzydlatą głowę. Surmie to w większości niewielkie drzewa, a uwagę zwracają szczególnie sercowatymi liśćmi, które mogą dorastać nawet do 25 cm długości, oraz charakterystycznymi walcowatymi owocami (o długości ok. 40 cm), zwisającymi z wierzchołków bocznych pędów. Kwiaty pojawiają się głównie latem i mogą przybierać barwę od białej do żółtej lub lekko różowej. W ogrodach zaleca się sadzenie ich pojedynczo i wyeksponowanie na otwartym terenie. Zmniejsza to zagrożenie chorobami grzybowymi – ze względu na niską odporność katalp korona powinna mieć dostęp do słońca. Co ciekawe, w Stanach Zjednoczonych liście surmii stanowią bazę pokarmową dla gąsienic dobrze nadających się jako przynęta na ryby. W sprzedaży spotyka się katalpy szczepione na pniu, które mają stałą wysokość, przeważnie 1,5–2 m, a przyrastają jedynie na grubość oraz poszerzają zasięg korony. Mogą być przycinane i formowane.

Hortensje w stanie dzikim występują w południowo-wschodniej Azji, Ameryce Północnej, Środkowej i Południowej. Istnieje niemal 80 gatunków. Spotykamy wśród nich zarówno drzewa, jak i krzewy czy pnącza. Niektóre kwitną na niebiesko, co jest w ogóle stosunkowo rzadkie w przypadku roślin. U hortensji ogrodowej niebieski kolor zależy od pH podłoża – na glebie kwaśnej roślina łatwiej pobiera istotne dla tej barwy jony glinu, podczas gdy na zasadowej wydaje różowe kwiaty. Można zatem zmieniać kolor kwiatów poprzez zmianę odczynu gleby. Ale nie wszystkie osobniki reagują w ten sposób i np. te o białych kwiatach nie staną się kolorowe niezależnie od pH. Hortensje są toksyczne, gdyż zawierają glikozydy cyjanogenne, mimo to w Japonii z jednej z odmian sporządza się napar nazywany ama cha, co oznacza słodką herbatę.

Budleja występuje w obu Amerykach, Azji, południowej Afryce, a nawet na Madagaskarze. Najczęściej przyjmuje formę krzewu, ale zdarza się także, że niewielkiego drzewa, pnącza czy byliny. Większość gatunków nie może być jednak uprawiana w naszych parkach i ogrodach ze względu na brak odporności na przymrozki. Nie dotyczy to budlei Dawida, pochodzącej ze wschodniej Azji. Ozdobne kwiatostany w wielu barwach (przede wszystkim jasnofioletowe) często osiągają znaczne rozmiary, bo nawet do 20 cm. Gdy w jednym dołku sadzi się trzy odmiany o podobnych liściach i jednakowym czasie kwitnienia, ale o różnym zabarwieniu kwiatów (np. białe, różowofioletowe i niebieskofioletowe), uzyskuje się efekt, jakby jeden krzew miał kwiaty o różnych barwach.

Budleje zdobią ogrody nie tylko dzięki kwiatom. Przyciągają swym zapachem wiele gatunków motyli, których kolorowe skrzydła dodają całości uroku. Z tego względu budleja Dawida nazywana jest także motylim krzewem. Gatunek ten jest bardzo okazały. Zasiedla łatwo nowe tereny, również te zmienione przez człowieka, m.in. pobocza torów kolejowych czy gruzowiska, na których zaczął masowo się pojawiać po II wojnie światowej w obszarach miejskich zniszczonych przez bombardowania. Ze względu na zagrożenie zbytnim rozprzestrzenianiem zakazano uprawy budlei w niektórych rejonach Stanów Zjednoczonych.

Park jurajski

Pewna grupa roślin pozwala nam nie tylko poczuć się, jakbyśmy znaleźli się w innej części świata, ale również odbyli swoistą podróż w czasie. Ciekawym przykładem jest pochodzący z Chin miłorząb. Rodzaj ten występował powszechnie na naszej planecie w czasach dinozaurów. Obecnie zaliczamy go do tzw. żywych skamieniałości, gdyż zachował się od tamtych czasów w niezmienionej formie. Przetrwał jednak tylko jeden gatunek, w dodatku zagrożony na stanowiskach naturalnych. Miłorząb dwuklapowy mimo wytwarzania spłaszczonych wachlarzowatych liści, przypominających organy drzew liściastych, bliżej spokrewniony jest z gatunkami iglastymi i wraz z nimi należy do roślin nagozalążkowych. Miłorzęby to okazałe drzewa o kanciastej koronie, dorastające do 35 m, choć niektóre osobniki osiągają nawet 50 m. Pokrój okazów męskich przypomina stożkowy kształt wielu gatunków iglastych, a żeńskich zbliżony jest bardziej do okrytonasiennych – wytwarza osadzoną na pniu koronę bardziej zbliżoną kształtem do kuli. Walory ozdobne miłorzębów ujawniają się szczególnie jesienią, gdy ich liście przybierają szafranowy odcień żółci. W parkach niechętnie sadzi się osobniki żeńskie, bo osnówki nasion zawierają m.in. kwas masłowy, którego zapach przypomina woń zjełczałego masła bądź wymiocin. Dużym minusem miłorzębów jest powolny wzrost, gdyż drzewa te osiągają wysokość ok. 2 m dopiero po 10 latach. Planując nasadzenia, należy przemyśleć, w jakim miejscu mają się znaleźć i czy jest tam przestrzeń na koronę (osiąga ok. kilkunastu metrów średnicy), gdyż nie są odporne na przesadzanie.

Do jednych z ciekawszych pod względem pokroju roślin iglastych należy araukaria. Obecny zasięg tego rodzaju jest o wiele mniejszy niż w epoce jury, gdy rośliny te obecne były na obu ówczesnych kontynentach. Przypuszcza się nawet, że u niektórych dinozaurów długie szyje wyewoluowały właśnie dlatego, żeby dosięgnąć m.in. do położonych wysoko gałęzi araukarii. Obecnie występujące gatunki z tego rodzaju pochodzą z Ameryki Południowej, Australii oraz Nowej Gwinei i Nowej Kaledonii. W przydomowych ogródkach w Europie nie są aż tak popularne jak gatunki iglaste z innych rodzajów, ale spotykamy je także w parkach i ogrodach, zwłaszcza dendrologicznych i arboretach. Jedynym gatunkiem na tyle odpornym na mrozy, że jest w stanie przetrwać w gruncie w naszym kraju, jest araukaria chilijska. Ponadto araukaria wyniosła może być hodowana w doniczkach. W większości araukarie to wysokie drzewa o masywnym pniu, dorastające nawet do 80 m. Pędy boczne ułożone są horyzontalnie w okółkach. U araukarii chilijskiej liście mają formę ostro zakończonych łusek, a pędy boczne są stosunkowo grube. Wiele z araukarii z czasem gubi niższe gałęzie, co powoduje, że starsze drzewa mają nagi pień i płaską koronę umiejscowioną w górnej części rośliny. W parkach i ogrodach araukarie sadzone są jako solitery ze względu na charakterystyczny pokrój i duże rozmiary.

Magnolie pojawiły się na Ziemi, jeszcze zanim wyewoluowały pszczoły. Przypuszcza się, że ich kwiaty powstały po to, by wabić chrząszcze. Rodzaj obecnie naturalnie występuje we wschodniej Azji i Ameryce Północnej. W zależności od przyjętej klasyfikacji zalicza się tutaj od kilkudziesięciu do nawet ponad stu gatunków, z czego jedynie ok. 25 jest na tyle odpornych na niskie temperatury, że nadają się do uprawy w naszym kraju. Większość hodowanych w Polsce magnolii przyjmuje formę krzewów. Ich kwiaty mogą być niewielkie i strzępiaste albo duże i okazałe. Charakterystyczną barwą kwiatów jest niewątpliwie róż, choć przybierają różne odcienie, plasujące się na skali od białej do czerwonej. Zdarzają się również magnolie o żółtych kwiatach, a nawet żółtoniebieskich. Magnolie podziwiać można m.in. na ciągnącym się przez ponad kilometr Cieszyńskim Szlaku Kwitnących Magnolii.