Bory Tucholskie: jak rewolucja w gospodarce leśnej pożera swoje dzieci

Istnieje kilka modeli zabagnienia, czyli powstawania torfowisk na podłożu stałym lub przez lądowacenie zbiorników wodnych. Z reguły jest ono możliwe dzięki systemowi dodatnich sprzężeń zwrotnych, czyli mechanizmów samonapędzających się. Jeden z nich prowadzi do zakwaszenia siedliska i dominacji gatunków kwasolubnych.

Zakwaszenie może mieć dwa główne źródła. Pierwszy to humifikacja, czyli gromadzenie się substancji humusowych (od słowa humus, czyli próchnica), które powstają w ściółce oraz glebie m.in. z rozkładu liści drzew i wraz z wodą spływają do lokalnego zbiornika powierzchniowego lub podziemnego. Z reguły są one kwaśne, zwłaszcza w buczynach czy borach iglastych. Drugim źródłem jest aktywna wymiana kationów między torfowiskowymi mchami a otoczeniem. Torfowce i inne mchy wydzielając protony do sąsiedztwa, powodują jego zakwaszenie. Pośrednim zaś źródłem jest przyrost torfu, który odcina dopływ wody gruntowej, często zasadowej, pozostawiając jedynie dopływ deszczówki, często kwaśnej. Tak czy inaczej, im więcej gatunków znoszących zakwaszenie – takich, jak torfowce, czy sosna, tym bardziej torfowisko się zakwasza, co z kolei eliminuje gatunki zasadolubne.

Mechanizm ten może zachodzić naturalnie, ale jak wiele zjawisk bywa przyspieszany przez działalność człowieka. Z niedawno opublikowanych badań wynika, że tak się najwyraźniej stało w Borach Tucholskich. Jest to kompleks leśny zdominowany przez sosnę – w niektórych miejscach jej udział w drzewostanie sięga stu procent. Znajdują się tu też liczne jeziorka humotroficzne i torfowiska o charakterze mszarnym, czyli kwaśne i zdominowane przez torfowce. Wynika to m.in. z naturalnych właściwości podłoża. Krzemionkowy piasek jest kwaśny. W wielu regionach udział wapnia to neutralizuje, ale na Pomorzu Wschodnim jest go mniej.

Jak jednak okazuje się, kiedyś obraz był bardziej złożony. Analiza pokładów torfu wskazuje, że obecne torfowisko Okoniny (Jezierzba) jeszcze na przełomie XVIII i XIX w. było płytkim, zarastającym jeziorem. Torf, który wówczas powstawał, nie był kwaśny, a jego głównym źródłem były turzyce. Okoliczne lasy były zdominowane przez sosnę, ale drzewostan był też w znacznej mierze budowany przez brzozę, a domieszkę stanowiły olsze, dęby, graby, buki i leszczyna. Wraz z rozwojem nowożytnej gospodarki leśnej naturalną sukcesję zastąpiło zalesianie. Zgodnie z modelem typów siedliskowych lasu, uznano, że tu należy sadzić sosnę, co doprowadziło do zaniku innych gatunków. Nie chodzi tylko o aktywne wycinki i nasadzenia, ale też o zmianę cech siedliska na znośne niemal wyłącznie dla sosny. Zjawisko to określa się jako pinetyzację.

Gospodarka leśna oprócz preferowania sosny pociągnęła za sobą meliorację gruntu, czego skutkiem było obniżenie poziomu wód gruntowych i zanik jeziora. W ten sposób torfowisko przestało być zasilane przez wodę gruntową. Pozostała woda deszczowa. Pinetyzacji towarzyszyła zatem sfagnetyzacja, czyli zdominowanie torfowiska przez torfowce.

Spirala sprzężeń zwrotnych napędza się, jednak nie jest skutkiem warunków klimatycznych i ekologicznych, a gospodarowania. Ta rewolucja jednak pożera swoje dzieci, bo dla torfowców klimat jest zbyt mało wilgotny, a dla sosny warunki stają się coraz trudniejsze.

Odkrycie to wskazuje, że dość dobrze poznany model ewolucji ekosystemów torfowiskowych z żyznego zasadowego torfowiska niskiego zdominowanego przez turzyce w ubogie kwaśne torfowisko przejściowe zdominowane przez torfowce może być przyspieszony przez gospodarkę leśną. Okazuje się też, że ten model hodowli lasu nie jest zrównoważony i po dwustu latach jego stosowania nawet sosna coraz gorzej go znosi.

Dziękujemy, że jesteś z nami. To jest pierwsza wzmianka na ten temat. Pulsar dostarcza najciekawsze informacje naukowe i przybliża najnowsze badania naukowe. Jeśli korzystasz z publikowanych przez Pulsar materiałów, prosimy o powołanie się na nasz portal. Źródło: www.projektpulsar.pl.